Uluslararası kara taşımanın kurallarını düzenleyen CMR Sözleşmesinin hükümleri gereğince bir taşıyıcı, yükün kısmen veya tamamen kaybından dolayı tazminat ödemekle sorumlu tutulduğunda, bu tazminat yükün taşınmak üzere kabul edildiği yer ve zamandaki kıymetine göre hesaplanır. Bununla beraber, tazminat, eksik brüt ağırlığın kilogramı basına 8.33 hesap birimini (SDR) aşmayacaktır.
Uluslararası Eşya taşımalarında taşınan malın hasarlanması ve kaybolması durumunda taşıyanın sorumluluğunun sınırlanması esası vardır. Yapılan taşımanın özelliğine uygun olarak , taşıyanın ödeyeceği tazminat çeşitli şekilde belirlendikten sonra, ödenecek tazminat miktarına bir üst sınır getirilmiştir. Böylece ödenecek tazminat kilo başına belirlenen üst sınır rakamını geçemeyecektir. Kilo başına belirlenen ödemenin özel para birimi SDR olarak adlandırılmaktadır. Bu sınırlama için karayolu, havayolu ve kombine (multimodal ) taşımacılık mevzuatında getirilen tüm sınırlar ve kurallar kaybolan veya zarara uğrayan malın o taşıma yoluna özgü belirli bir hesap birimini geçemeyeceği esasına dayandırılmaktadır.Bu noktada ihtiyaç duyulan uluslararası bir değer standardı Özel Çekme Hakkı (SDR ) olarak karşımıza çıkmaktadır. Kara Taşımalarında CMR Konvansiyonu, Multimodal taşımalarında FIATA kuralları, Hava Taşımalarında ise Montreal Protokolü ile değişik Varşova Konvansiyonu sınırlı sorumluluk ta başvurulacak para birimini SDR olarak belirtmektedirler.
Uluslararası kara taşımanın kurallarını düzenleyen CMR Sözleşmesinin hükümleri gereğince bir taşıyıcı, yükün kısmen veya tamamen kaybından dolayı tazminat ödemekle sorumlu tutulduğunda, bu tazminat yükün taşınmak üzere kabul edildiği yer ve zamandaki kıymetine göre hesaplanır.
Bununla beraber, tazminat, eksik brüt ağırlığın kilogramı basına 8.33 hesap birimini (SDR) aşmayacaktır.
Yükün taşınması dolayısıyla ödenen taşıma ücreti, gümrük resimleri ve diğer ödemeler de, malın tamamen kaybedilmesi halinde tamamen ödenir. Kısmen kaybolma halinde ise karşılaşılan zarar oranında ödeme yapılır. Bunlar dışında başka tazminat ödenmez.
Gecikme halinde, hak sahibi zarar ve ziyanın bundan ileri geldiğini kanıtlarsa, taşımacı bu zarar ve ziyan için taşıma ücretini geçmemek üzere tazminat öder.
Madde 24 ve 26 gereğince malın değeri veya teslimde özel menfaat beyan edilmiş ise daha yüksek tazminat istenebilir.
CMR uygulaması taşıyana bir takım sınırlamalar getirerek onu korumaya almıştır Ancak,Taşıyanın bu sınırlamayı hiçbir zaman suiistimal etmemesi gerekir. Bu konuda CMR 29 taşıyıcının gereken dikkat ve özeni göstermemesi durumunda, kendini koruyan bu sınırlı sorumluluk ilkelerinden yararlanamayacağı yönünde, bir düzenleme getirmiştir.
Hasar, taşımacının kendi kötü hareketinden veya davaya bakan mahkemenin kararı ile belirlenen isteyerek kötü harekete eşdeğer sayılan kusurundan ileri gelmiş ise taşımacı, sorumluluğunu kaldıran veya sınırlayan yahut ta kanıt yükünü karşı tarafa yükleyen bu maddenin hükümlerinden yararlanamaz.
Bilerek kötü hareket veya kusur taşımacının çalışanları tarafından görevleri sırasında işlenmiş ise, aynı hüküm uygulanır.
Yukarda belirttiğimiz gibi, CMR sözleşmesinde belirtilen hesap birimi, Uluslararası Para Fonunca tarif edildiği gibi “Özel Çekme Hakkı” (SOR veya SDR) dır.
Multımodal taşımaları düzenleyen 1992 tarihli FIATA kurallarına göre SDR nin kullanımı ise şöyledir;
Taşınan eşyalardaki hasar ve kayıp bedeli değerlendirilmesinde sözü edilen eşyaların,alıcıya teslim edildiği yerdeki ve zamandaki veya FBL (Taşıma Senedi) ye göre teslim edilmiş olması gereken yer ve zamandaki fiyatlar baz alınarak yapılır.Nakliyeci (Freight Forwarder ) her paket başına 666.67 SDR ye eşdeğer değerden veya kilogram başına 2 SDR den yüksek olan değerlerden sorumlu değildir. Ancak belirlenen bu değerlerden hangisi yüksekse belirlenen limitleri aşmamak kaydı ile yüksek olan değerden sorumludur. Bunun istisnası göndericinin gönderdiği şeyin değerini ve yapısını nakliyeciye bildirmesi veya nakliyecinin bu eşyaları almadan önce bunu kabul etmesidir.
Görüldüğü gibi bütün paraların değerinin değiştiği bir ortamda SDR’nin değerinin sabit kalması ona uluslararası bir değer standardı olma fonksiyonu kazandırmıştır.Böylece Taşıma konusundaki nerdeyse tüm düzenlemelerdeki Tazminat ödemelerinde SDR ye başvurarak hesaplamalar yapılabilmektedir
SDR ,ulusal para değerlerindeki değişimlerden etkilenmeyen para birimidir. Önceden bu tür paralar altın esasına bağlı idi. IMF ulusal paraların altına bağlı olmasını yasakladı ve altın yerine istikrarı sağlamak amacı ile, SDR yi tesis etti Uluslararası Para Fonu (IMF) tarafından 1970 yılında oluşturulan bir uluslararası ödeme ve rezerv aracı. Uluslararası likiditeyi güvenilir ve denetime tabi bir kaynağa kavuşturmak amacıyla kurulmuştur. SDR’ye göre altın veya döviz gibi bir karşılık bulundurmaya gerek yoktur. SDR, üye ülkelere IMF’daki kotaları oranında dağıtılır, başka bir deyişle, üye ülkelerin Fon’daki hesaplarına kaydedilir. Bir ülke dış rezerve ihtiyaç duyar ve SDR’sini kullanmak isterse, hangi ülkenin parasını, elde edecekse SDR’sini o ülkeye devreder. Böylece kendisi dövize, karşı ülke de SDR’ye kavuşmuş olur. SDR, hem bir rezerv aracı, hem bir hesap birimidir. Değeri sepet para tekniğine göre oluşur.Sepet ABD doları, Euro, Japon Yen’i, ve İngiliz sterlini gibi sanayileşmiş ülkelerin ulusal paralarının belirli miktarlarından oluşur. Sepette her ülkenin parasının miktarı o ülkenin dünya ticaret ve ekonomisindeki ağırlığını yansıtacak bir orana göre belirlenmiştir. Sepetteki paraların biriminin değerindeki yükselme diğerlerinin değerindeki düşme demek olacağından, bir bütün olarak SDR’nin değeri sabit olacaktır. SDR, fiziki varlığı olan bir para değil, bir hesap birimidir. Ancak bütün paraların değerinin değiştiği bir ortamda SDR’nin değerinin sabit kalması ona uluslararası bir değer standardı olma fonksiyonu kazandırmıştır. Bugün uluslararası borç ve alacakların miktarının saptanmasında SDR’den büyük ölçüde yararlanılır. TC Merkez Bankası SDR nin TL değerini günlük olarak ilan eder
Egemen Gürsel ANKARALI
AVUKAT
egemeng@superonline .com
Halaskargazi Mh. Vali Konağı Cd. No:17/3 Erciyas Apt. Nişantaşı, Şişli, İstanbul.
+90 212 225 22 75
+90 212 225 47 83
Email: egemen@ankarali.av.tr